TS HUỲNH THANH ĐIỀN
Việc Tổng thống Donald Trump trở lại Nhà Trắng vào năm 2025 không chỉ tái định hình chính sách đối nội và đối ngoại của Hoa Kỳ, mà còn gây chấn động đối với cộng đồng khoa học quốc tế. Một trong những quyết sách gây tranh cãi nhất của ông là tái khởi động các đợt cắt giảm sâu vào ngân sách nghiên cứu khoa học, đang tạo ra một “lỗ hổng chiến lược” trong hệ sinh thái đổi mới của Mỹ. Tuy nhiên, điều này lại vô tình mở ra một cơ hội hiếm có cho các quốc gia khác trong việc thu hút nhân tài, thúc đẩy năng lực nghiên cứu và tái cấu trúc vị thế khoa học toàn cầu.
Nguồn: AP
Ngay từ những tháng đầu nhiệm kỳ mới, chính quyền Trump đã đệ trình các đề xuất cắt giảm mạnh mẽ đối với ngân sách của các cơ quan nghiên cứu trọng yếu như Viện Y tế Quốc gia (NIH), Quỹ Khoa học Quốc gia (NSF), NASA, Bộ Năng lượng và Cơ quan Bảo vệ Môi trường (EPA). Theo đề xuất, ngân sách NIH giảm gần 40%, NSF giảm đến 56%, và NASA chứng kiến mức cắt giảm gần một nửa đối với các chương trình khoa học. Đồng thời, các hạn chế mang tính hệ tư tưởng cũng quay trở lại, bao gồm cấm sử dụng những từ như “đa dạng”, “giới tính” hay “bao trùm” trong hồ sơ đề xuất tài trợ, tái diễn chính sách từng bị giới học thuật phản đối kịch liệt trong nhiệm kỳ trước.
Tác động của những động thái này rất nhanh chóng và sâu rộng. Hàng loạt viện nghiên cứu, phòng thí nghiệm tại các trường đại học hàng đầu như Harvard, Stanford, MIT, UC Berkeley... buộc phải đóng băng tuyển dụng, cắt giảm nhân sự và tạm ngưng nhiều dự án dài hạn. Nhiều nhà khoa học trẻ đứng trước ngã rẽ khó khăn: tiếp tục bám trụ trong một môi trường bất ổn, hay tìm kiếm cơ hội ở nước ngoài, nơi các chính phủ đang trải thảm đỏ đón chào họ.
Trước làn sóng “thất thoát chất xám” từ Mỹ, nhiều quốc gia đã nhanh chóng phản ứng. Canada khởi động lại chương trình “Canada Leads”, cung cấp tài trợ hào phóng và hỗ trợ định cư lâu dài cho các nhà khoa học nước ngoài. Pháp ra mắt sáng kiến “Choose Europe for Science” nhằm thu hút những nhà nghiên cứu đang bị đẩy ra khỏi hệ thống khoa học Mỹ. Đức và Anh quốc mở rộng các chương trình học bổng, đồng thời tăng ngân sách cho các viện nghiên cứu độc lập như Max Planck hay Royal Society. Ở châu Á, Hàn Quốc và Singapore cũng tăng tốc phát triển các trung tâm đổi mới và đẩy mạnh tuyển dụng các nhà nghiên cứu Mỹ gốc Á.
Không dừng lại ở những con số tuyển dụng, điều đáng nói hơn là sự thay đổi trong bản đồ niềm tin khoa học toàn cầu. Nếu như trước đây, Mỹ được xem là “thiên đường” của tự do học thuật, thì giờ đây, nhiều nhà nghiên cứu bắt đầu tìm kiếm môi trường nghiên cứu nơi quyền tự chủ khoa học được tôn trọng hơn chính trị. Một số chuyên gia đã cảnh báo rằng, nếu xu hướng này kéo dài, Mỹ sẽ không chỉ mất nhân tài mà còn mất cả lợi thế chiến lược trong các lĩnh vực mũi nhọn như công nghệ sinh học, trí tuệ nhân tạo, năng lượng sạch và an ninh y tế.
Từ góc độ chiến lược toàn cầu, đây là thời điểm vàng cho các quốc gia khác tận dụng “khoảng trống đổi mới” mà Mỹ đang để lại. Đầu tiên là bằng cách tăng tốc chính sách thu hút nhân tài: không chỉ với các học bổng hay mức lương cạnh tranh, mà còn với môi trường làm việc ổn định, minh bạch và giàu tính tự do học thuật. Thứ hai, các nước có thể chủ động đầu tư vào các trung tâm nghiên cứu xuyên quốc gia, hợp tác với các nhóm nghiên cứu Mỹ đang bị ảnh hưởng để tạo ra các “phòng thí nghiệm song song” tại châu Âu, châu Á hoặc Nam bán cầu. Cuối cùng và quan trọng nhất là củng cố hình ảnh quốc gia như một trung tâm khoa học thân thiện, không bị chính trị hóa và lấy giá trị học thuật làm trọng tâm.
Không một quốc gia nào, kể cả cường quốc hàng đầu có thể duy trì vị thế trong thế kỷ 21 nếu quay lưng với khoa học. Đổi mới sáng tạo không thể là nạn nhân của bất kỳ vòng xoáy chính trị ngắn hạn nào. Trong một thế giới cạnh tranh bằng tri thức, người kiểm soát được dòng chảy chất xám chính là người định hình tương lai.
