Trong bối cảnh kinh tế thế giới biến động nhanh, cạnh tranh chiến lược ngày càng gay gắt và chuỗi giá trị toàn cầu đang được tái cấu trúc mạnh mẽ, việc nâng cao năng suất nhân tố tổng hợp (TFP) và tăng tỷ lệ nội địa hóa (DVA) được xem là nhiệm vụ mang tính chiến lược, tạo nền tảng cho năng lực tự chủ và sức mạnh nội sinh của nền kinh tế Việt Nam.
Dự thảo Báo cáo Chính trị trình Đại hội XIV của Đảng xác định mục tiêu đến năm 2030, phấn đấu TFP đóng góp trên 55% vào tăng trưởng kinh tế, năng suất lao động tăng bình quân 8,5%/năm, tỷ trọng công nghiệp chế biến, chế tạo đạt khoảng 28% GDP và kinh tế số chiếm khoảng 30% GDP. Đây là định hướng then chốt thể hiện tầm nhìn phát triển từ chiều rộng sang chiều sâu, dựa trên đổi mới sáng tạo, khoa học công nghệ và năng suất lao động.
TS. Huỳnh Thanh Điền - giảng viên Trường Đại học Nguyễn Tất Thành cho biết. nhìn lại giai đoạn 2021–2025, kinh tế Việt Nam tăng trưởng bình quân 6,3%/năm, quy mô GDP ước đạt trên 510 tỷ USD, GDP bình quân đầu người khoảng 5.000 USD, đưa nước ta tiến vào nhóm thu nhập trung bình cao. Đóng góp của TFP đạt khoảng 47% – một kết quả tích cực, song năng suất lao động bình quân mới tăng 5,3%/năm, chưa đạt kỳ vọng; hệ số ICOR vẫn cao ở mức 6,9, cho thấy hiệu quả đầu tư chưa tương xứng với nguồn lực. Đáng chú ý, tỷ lệ nội địa hóa trong công nghiệp chế biến, chế tạo vẫn thấp, phụ thuộc lớn vào nhập khẩu linh kiện và nguyên phụ liệu, khiến giá trị gia tăng trong nước và sức lan tỏa công nghệ còn hạn chế.
Theo TS. Huỳnh Thanh Điền, để tạo đột phá thực chất, cần phát huy đồng bộ ba động lực chiến lược: thể chế đổi mới, liên kết chuỗi giá trị và nguồn nhân lực sáng tạo.
Về thể chế, cần hoàn thiện cơ chế khuyến khích đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và quản trị dựa trên năng suất. Dự thảo Báo cáo Chính trị định hướng xây dựng trung tâm dữ liệu quốc gia, phát triển mạnh công nghệ cao, trí tuệ nhân tạo (AI), đồng thời đẩy mạnh phân cấp, phân quyền, đơn giản hóa thủ tục hành chính để khơi thông nguồn lực xã hội. Cần sớm hình thành hệ sinh thái năng suất quốc gia với mạng lưới nghiên cứu – phát triển (R&D) gắn kết Nhà nước, doanh nghiệp và viện – trường, quỹ đổi mới sáng tạo vùng và cơ chế thử nghiệm công nghệ mới.
Về liên kết chuỗi giá trị, cần coi kinh tế tư nhân là một trong những động lực quan trọng nhất. Nhà nước khuyến khích hình thành các tập đoàn tư nhân đa ngành có năng lực cạnh tranh quốc tế, đồng thời yêu cầu doanh nghiệp FDI công khai lộ trình chuyển giao công nghệ, nâng tỷ lệ nội địa hóa theo cam kết cụ thể. Bên cạnh đó, đầu tư phát triển công nghiệp hỗ trợ trong các lĩnh vực mũi nhọn như cơ khí chính xác, linh kiện điện tử, vật liệu mới, dệt may, da giày và năng lượng tái tạo là hướng đi trọng tâm. Việc xây dựng các “khu công nghiệp nội địa hóa sâu” với tỷ lệ DVA đạt trên 60% và được ưu đãi về thuế, đất, tín dụng sẽ tạo lực đẩy cho năng lực sản xuất trong nước.
Về nguồn nhân lực, con người là yếu tố then chốt quyết định năng suất. Cần triển khai mô hình “Ba nhà đồng hành: Nhà nước – Nhà trường – Nhà doanh nghiệp”, gắn đào tạo với nhu cầu thực tế của nền công nghiệp và kinh tế số. Hệ thống giáo dục nghề nghiệp cần đổi mới theo hướng đào tạo nghề kép, đạt chuẩn kỹ năng quốc tế, phát triển đội ngũ kỹ sư, công nhân kỹ thuật đạt trình độ công nghiệp 4.0. Song song đó, phải có cơ chế đãi ngộ, thu hút nhân tài khoa học – công nghệ dựa trên hiệu quả đổi mới, hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa chuyển đổi số để nâng năng suất và tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu.
Trên tầm chiến lược, cần xây dựng Chiến lược quốc gia về năng suất và nội địa hóa giai đoạn 2026–2035, coi đây là trụ cột trong Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm tới. Mỗi bộ, ngành, địa phương cần có chỉ tiêu cụ thể về TFP và DVA, được giám sát, đánh giá qua hệ thống dữ liệu quốc gia, bảo đảm tiến độ và hiệu quả thực thi.
Về dài hạn, nâng cao năng suất và tỷ lệ nội địa hóa không chỉ nhằm tăng trưởng kinh tế mà còn củng cố nền kinh tế tự chủ chiến lược trở thành một nền kinh tế ít phụ thuộc, có khả năng kiến tạo giá trị từ tri thức và công nghệ. Đó chính là bước đi thiết thực để hiện thực hóa tinh thần mà Dự thảo Báo cáo Chính trị trình Đại hội XIV đã nêu: “Tự chủ chiến lược, tự cường, tự tin, tiến mạnh trong kỷ nguyên mới vì một nước Việt Nam hòa bình, độc lập, dân chủ, giàu mạnh, phồn vinh, văn minh, hạnh phúc, vững bước đi lên chủ nghĩa xã hội.”
