TS HUỲNH THANH ĐIỀN
Gần đây, một số người đề xuất đưa trí tuệ nhân tạo (AI) vào giảng dạy ở bậc tiểu học và trung học cơ sở, với kỳ vọng giúp học sinh sớm tiếp cận công nghệ hiện đại và bắt kịp xu hướng. Dù đây là ý tưởng mang tính tiến bộ, nhưng việc triển khai có thể sẽ gây ra tác dụng ngược vì không phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi. Nếu thiếu sự kiểm soát sẽ tạo ra xu hướng học sinh lệ thuộc vào công cụ AI để giải bài tập thay vì rèn luyện tư duy.
Bậc tiểu học và trung học cơ sở là giai đoạn cốt lõi để hình thành các năng lực nền tảng như tư duy logic, khả năng ngôn ngữ, óc phản biện, kỹ năng trình bày, giải quyết vấn đề, và trên hết là thói quen học tập chủ động, kiên trì và trung thực. Những phẩm chất và năng lực này được hình thành thông qua quá trình rèn luyện thực tế, học sinh phải tự đọc, tự viết, tự suy nghĩ, tự sai và tự sửa. Không có con đường tắt cho sự phát triển trí tuệ bền vững.
Thế nhưng, sự xuất hiện của các công cụ AI, nếu không được kiểm soát chặt chẽ, lại đang mở ra một “con đường tắt” đầy rủi ro: học sinh chỉ cần nhập đề bài, chép lại đáp án, nộp bài. Từ đó, các em dần mất động lực tư duy và thói quen học thực chất. Hàng loạt bài văn trau chuốt, bài toán đúng tuyệt đối, nhưng học sinh không thể diễn giải lại bằng lời của mình đang trở thành hiện tượng phổ biến. Đây dấu hiệu của sự lạm dụng công nghệ, cảnh báo về một nền giáo dục có nguy cơ bị “rỗng ruột” từ bên trong.
Ở lứa tuổi đang hình thành nhận thức, việc sử dụng AI như một công cụ “làm bài hộ” khiến trẻ đánh mất khả năng tự học và phản xạ trong tư duy. Các em dần ỷ lại vào máy móc, đánh mất kỹ năng giải quyết vấn đề, khả năng đặt câu hỏi, đặc biệt là sự kiên trì khi đối diện với khó khăn. Điều nguy hiểm hơn là khi trẻ không còn thấy giá trị của việc suy nghĩ, không còn thấy tự hào vì thành quả do mình làm ra, thì việc học trở thành hình thức, đối phó và ngày càng xa rời mục tiêu giáo dục đúng nghĩa.
Không chỉ ảnh hưởng đến tư duy, việc lệ thuộc AI còn gây tổn hại đến kỹ năng mềm và đạo đức học đường. Một đứa trẻ quen sao chép văn mẫu từ AI sẽ không thể phát triển khả năng diễn đạt ý tưởng cá nhân. Một học sinh thường xuyên giải toán bằng AI không thể giải thích cách làm. Một học sinh đã quen “có bài đúng mà không cần hiểu” sẽ rất khó chấp nhận sai lầm và càng khó hơn để học cách sửa sai. Đây là những lỗ hổng lớn trong việc hình thành nhân cách và phẩm chất học sinh, nếu không được can thiệp kịp thời.
Điều trớ trêu là chính trí tuệ nhân tạo, thứ mà nhiều học sinh đang sử dụng để trốn tránh tư duy lại chính là sản phẩm của một quá trình huấn luyện phức tạp và dài hạn. AI chỉ có thể đưa ra lời giải, viết văn, hoặc phản hồi thông minh bởi vì nó đã được huấn luyện qua hàng tỷ dữ liệu văn bản, được “đào tạo” và tinh chỉnh qua vô số vòng học máy. Nói cách khác, AI “tư duy được” là vì đã trải qua một quá trình học tập khổng lồ. Vậy mà con người với trí tuệ linh hoạt và cảm xúc sâu sắc lại dùng chính công cụ ấy để né tránh việc học, việc nghĩ, việc rèn luyện tư duy độc lập. Đó là một nghịch lý rất đáng tiếc.
Giáo dục không thể biến trẻ thành người tiêu dùng công nghệ ngay từ những năm đầu đời, mà phải đào tạo các em thành những người hiểu, sáng tạo và làm chủ được công nghệ; biết sử dụng công nghệ để phát triển bản thân một cách trung thực và sáng tạo. Nếu không định hướng đúng đắn từ đầu, chúng ta sẽ đánh mất một thế hệ học sinh có nền tảng trí tuệ vững chắc, thứ mà không một công nghệ nào có thể thay thế.
Việc đưa AI vào trường học, đặc biệt ở cấp tiểu học và THCS cần được cân nhắc kỹ lưỡng. Cần phân biệt rạch ròi giữa việc giới thiệu AI để học sinh hiểu công nghệ, với việc để AI tham gia trực tiếp vào quá trình học tập. AI nên được sử dụng để tham khảo, kiểm tra, khám phá kiến thức, chứ không thể thay thế cho tư duy, sáng tạo và nỗ lực cá nhân. Giáo viên và phụ huynh cần giám sát và hướng dẫn để công nghệ phục vụ cho sự phát triển, chứ không triệt tiêu động lực học tập của trẻ.
Trí tuệ nhân tạo là một thành tựu của thời đại. Nhưng giáo dục là câu chuyện dài hơi của con người. Nếu không cẩn trọng, AI sẽ không phải là công cụ hỗ trợ học tập, mà trở thành cái bóng phủ mờ những năm tháng đẹp nhất cho sự phát triển trí tuệ và nhân cách của học sinh.
