Hãy nhìn vào sự bắt đầu của một cuộc chiến. Rất hiếm khi nó bắt đầu bằng đạn pháo, mà bắt đầu bằng những lời nói: những bài phát biểu hùng hồn, những tuyên bố chính nghĩa, những lời kêu gọi lòng yêu nước, nỗi sợ hãi, và đôi khi là những lời nói dối được tô vẽ bằng lý tưởng.

Người ta bước vào chiến tranh không phải lúc nào cũng vì muốn giết, mà vì tin rằng mình đúng, vì nghĩ rằng im lặng là đầu hàng, hoặc vì bị dẫn dụ rằng chiến tranh là con đường duy nhất để bảo vệ phẩm giá, tổ quốc hay “sự thật”. Thế giới chưa bao giờ thiếu lý do cho một cuộc chiến. Nhưng điều đáng sợ là phần lớn những lý do ấy được chấp nhận một cách dễ dàng trong cơn phẫn nộ tập thể, hoặc trong sự mù lòa có chủ đích.

Khi chiến tranh bắt đầu, lý tưởng nhanh chóng tan biến trước sự thật trần trụi: máu, đói, chết chóc, và sự hủy diệt không phân biệt chính tà. Người lính chết không biết rõ vì ai. Người mẹ mất con chẳng hiểu tại sao. Những thành phố tan hoang chỉ còn là nơi trú ngụ của câu hỏi không lời đáp.

Trong diễn biến của chiến tranh, những khẩu hiệu được lặp lại, nhưng mất dần linh hồn. Những giá trị được nhân danh, nhưng bị chà đạp hàng ngày. Những người đứng đầu có thể thương lượng, nhưng những người ở dưới thì không có cơ hội lựa chọn, họ chỉ có thể tiếp tục sống hoặc chết, dưới danh nghĩa của ai đó.

Và rồi, chiến tranh kết thúc. Nhưng không phải vì hòa bình chiến thắng, mà vì tất cả đã mỏi mệt. Người thắng không còn gì để lấy thêm. Kẻ thua không còn gì để mất. Người dân thì chỉ còn mong được yên ổn.

Sau cuộc chiến, thế giới thường viết lại câu chuyện. Có người trở thành “anh hùng”, có người thành “tội đồ”. Nhưng những điều không bao giờ được viết đầy đủ là nỗi đau âm thầm, là những linh hồn dở dang, là một thế hệ không bao giờ lành lặn nữa.

Nhìn vào toàn bộ chu trình của chiến tranh, từ khởi đầu, đến tàn phá, đến kết thúc, ta thấy một điều đau đớn là con người thường chỉ thức tỉnh sau khi đã quá muộn. Và thậm chí, sự tỉnh thức ấy cũng chẳng kéo dài bao lâu, bởi thù hận, tổn thương, và tham vọng sớm nhen nhóm một chu kỳ mới.

Chiến tranh là một hình thức của sự thất bại: thất bại trong đối thoại, thất bại trong bao dung, thất bại trong tưởng tượng một lối thoát nhân văn hơn.

Chừng nào con người còn tin rằng chiến tranh là một phần tất yếu, chừng ấy hòa bình vẫn chỉ là một khoảng lặng ngắn giữa hai hồi còi báo động.

Huỳnh Thanh Điền

(Một chiều mưa)