Huỳnh Thanh Điền

Joel Mokyr trong A Culture of Growth: The Origins of the Modern Economy lý giải rằng cội nguồn của tăng trưởng kinh tế hiện đại không chỉ nằm ở thể chế hay thị trường, mà sâu xa hơn là ở văn hóa, đặc biệt là thái độ con người đối với tri thức và tự nhiên. Trước Cách mạng Công nghiệp, thế giới đã chứng kiến nhiều phát minh nhưng không tạo nên sự tích lũy tri thức liên tục. Sự khác biệt của châu Âu nằm ở việc hình thành một văn hóa tôn vinh tri thức hữu ích (useful knowledge), nơi con người tin rằng khám phá và chinh phục tự nhiên là hợp lý, đạo đức và có ích cho xã hội.

Theo Mokyr, thể chế chỉ tạo ra “luật chơi”, còn văn hóa mới quyết định “cách chơi”. Văn hóa là tập hợp các niềm tin, giá trị và sở thích được truyền qua xã hội, ảnh hưởng đến hành vi con người; nó vừa nuôi dưỡng, vừa chính danh hóa các thể chế. Trong khi các nhà kinh tế học thể chế nhấn mạnh quyền sở hữu, luật lệ hay thị trường, Mokyr cho rằng những điều đó chưa đủ để giải thích “vì sao” con người đột nhiên trở nên sáng tạo. Chính sự thay đổi trong niềm tin – từ e dè trước tự nhiên sang chủ động khám phá và cải tạo, đã mở đường cho “trò chơi với tự nhiên”, tạo nên cuộc cách mạng tri thức và công nghệ kéo dài đến nay.

Ông gọi hai yếu tố cốt lõi của tiến bộ là attitude (thái độ khám phá) và aptitude (năng lực biến tri thức thành năng suất). Khi hai yếu tố này được nuôi dưỡng bởi văn hóa khai sáng, châu Âu đã bước vào thời kỳ mà đổi mới trở thành điều bình thường, tri thức trở thành nguồn lực trung tâm và tăng trưởng trở nên bền vững. Mokyr kết luận: sự bùng nổ kinh tế của thế giới hiện đại bắt nguồn từ một chuyển đổi văn hóa sâu sắc diễn ra ở châu Âu từ thế kỷ 16 đến 17 – khi tri thức được tôn trọng, lan tỏa và biến thành sức mạnh vật chất.