Tác giả: Huỳnh Thanh Điền
Nguồn: Huỳnh Thanh Điền (2025). Mô hình giải thích sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy trong các nền dân chủ đương đại. www.huynhthanhdien.com.
Tóm tắt: Bài viết hệ thống hoá lý thuyết các mô hình giải thích sự gia tăng của chủ nghĩa dân túy trong các nền dân chủ đương đại. Sử dụng bốn mô hình lý thuyết chủ đạo: Mô hình phản ứng văn hóa, Mô hình xung đột giai cấp mới, Mô hình truyền thông số và Mô hình nhận diện và cảm nhận rủi ro để làm rõ các nguyên nhân cấu trúc dẫn đến sự phát triển mạnh mẽ của chủ nghĩa dân túy. Thông qua khảo sát sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy ở một số quốc gia, đề xuất mô hình lý thuyết tích hợp (MIMP) để lý giải hiện tượng này một cách toàn diện. Mô hình này kết hợp các yếu tố văn hóa, chính trị, công nghệ và tâm lý, mở rộng khả năng giải thích chủ nghĩa dân túy trong các bối cảnh khác nhau.
Từ khóa: Chủ nghĩa dân túy, phản ứng văn hóa, truyền thông kỹ thuật số, chính trị nhận dạng, đại diện chính trị, mô hình lý thuyết tích hợp
1. Giới thiệu
Sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy trong thế kỷ 21 đã trở thành một thách thức lớn đối với các nền dân chủ tự do. Từ sự kiện Brexit đến cuộc bầu cử của Donald Trump, các lãnh đạo dân túy đã khéo léo khai thác sự bất mãn của quần chúng để chống lại giới "tinh hoa", gắn kết các nhóm người dân thuần túy vào một mặt trận chung. Mặc dù chủ nghĩa dân túy không phải là một hiện tượng mới, nhưng sự phát triển mạnh mẽ của nó trong bối cảnh hiện đại có những yếu tố khác biệt, đặc biệt là trong việc tận dụng công nghệ và truyền thông xã hội. Bài viết này không chỉ tổng hợp các lý thuyết hiện có mà còn đề xuất một mô hình lý thuyết tích hợp để giải thích sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy, góp phần làm sáng tỏ một hiện tượng chính trị phức tạp đang ngày càng ảnh hưởng mạnh mẽ đến cục diện chính trị toàn cầu.
2. Khung khái niệm về chủ nghĩa dân túy
Chủ nghĩa dân túy được hiểu là một “ý thức hệ lõi mỏng”, nơi xã hội bị chia thành hai nhóm đối kháng: “người dân thuần khiết” và “giới tinh hoa tha hóa”, với quan điểm cho rằng chính trị phải phản ánh ý chí chung của nhân dân (Mudde & Rovira Kaltwasser, 2017). Tuy nhiên, để giải thích sự phổ biến và bền vững của chủ nghĩa dân túy, cần phải nhìn nhận các nguyên nhân cấu trúc đa dạng trong các lĩnh vực văn hóa, chính trị và truyền thông.
3. Các tiếp cận lý thuyết chính
- Mô hình phản ứng văn hóa: Norris và Inglehart (2019) cho rằng sự gia tăng của chủ nghĩa dân túy là phản ứng văn hóa đối với sự xói mòn các giá trị truyền thống, do ảnh hưởng của chuẩn mực hậu vật chất, chủ nghĩa đa văn hóa và toàn cầu hóa. Những cử tri lớn tuổi, ít học và sống ở vùng nông thôn thường cảm thấy rằng bản sắc văn hóa của họ đang bị đe dọa, và từ đó ủng hộ các phong trào dân túy như một hình thức kháng cự. Sự ủng hộ chủ nghĩa dân túy đến từ phản ứng văn hóa nhiều hơn là từ bất an kinh tế (Norris & Inglehart, 2019).
- Mô hình xung đột giai cấp mới: Chantal Mouffe (2018) cho rằng chủ nghĩa dân túy là một nỗ lực tái chính trị hóa nền dân chủ tự do, vốn đã bị phi chính trị hóa. Khi các đảng chính trị truyền thống không còn đại diện cho các tầng lớp công dân bị gạt ra ngoài, các phong trào dân túy xuất hiện để khôi phục lại sự tham gia của những nhóm này trong đời sống chính trị. Chủ nghĩa dân túy nảy sinh khi phần lớn công dân cảm thấy tiếng nói của họ không được lắng nghe trong cấu trúc thể chế hiện tại (Mouffe, 2018).
- Mô hình truyền thông số: Các nền tảng kỹ thuật số đã thay đổi cách thức truyền thông chính trị diễn ra. Mazzoleni và Bracciale (2018) chỉ ra rằng các nhà hoạt động dân túy tận dụng truyền thông xã hội để cá nhân hóa thông điệp, khơi gợi cảm xúc và tấn công giới tinh hoa. Truyền thông kỹ thuật số tạo ra một môi trường nơi các thông điệp dân túy có thể lan tỏa nhanh chóng và vượt qua các rào cản kiểm duyệt của truyền thông chính thống. Phong cách dân túy rất phù hợp với logic của truyền thông số: cá nhân hóa, kịch tính hóa và đơn giản hóa (Mazzoleni & Bracciale, 2018).
- Mô hình nhận diện và cảm nhận rủi ro: Theo Mudde và Rovira Kaltwasser (2017), sự gia tăng của chủ nghĩa dân túy gắn liền với những bối cảnh mà bản sắc tập thể của nhóm người bị cảm nhận là đang bị đe dọa — chẳng hạn như nhập cư, toàn cầu hóa và sự suy thoái đạo đức. Các thông điệp dân túy khai thác nỗi sợ hãi và lo ngại, từ đó kêu gọi sự khôi phục trật tự và bảo vệ bản sắc văn hóa.
4. Sự trỗi dậy chủ nghĩa dân túy trên thế giới
Chủ nghĩa dân túy là một phong cách chính trị có thể được sử dụng bởi cả cánh tả lẫn cánh hữu, và đã trỗi dậy mạnh mẽ trong những thập niên gần đây tại nhiều quốc gia. Dưới đây là một số ví dụ tiêu biểu minh họa cho sự đa dạng và tác động của các nhà lãnh đạo dân túy trên toàn cầu.
Tại Hoa Kỳ, Donald Trump là hình mẫu điển hình của chủ nghĩa dân túy cánh hữu. Ông tự xây dựng hình ảnh “người ngoài hệ thống” chống lại giới tinh hoa chính trị ở Washington, sử dụng khẩu hiệu “Make America Great Again” để đánh vào cảm xúc hoài niệm và lo ngại của tầng lớp lao động trước làn sóng toàn cầu hóa. Các chính sách chống nhập cư, đối đầu với truyền thông và rút lui khỏi các hiệp định quốc tế thể hiện rõ phong cách dân túy đối kháng. Dưới thời Trump, nước Mỹ chứng kiến sự phân cực sâu sắc, nhưng ông cũng thành công trong việc huy động cử tri vốn ít quan tâm đến chính trị.
Tại châu Âu, Viktor Orbán , Thủ tướng Hungary là một nhà lãnh đạo dân túy mang màu sắc quốc gia chủ nghĩa. Ông đẩy mạnh chính sách chống nhập cư, bảo vệ “giá trị truyền thống” của dân tộc Hungary, đồng thời tấn công các tổ chức xã hội dân sự, kiểm soát truyền thông và làm suy yếu độc lập tư pháp. Dù bị chỉ trích gay gắt bởi Liên minh Châu Âu, Orbán vẫn duy trì được sự ủng hộ mạnh mẽ trong nước nhờ diễn ngôn "chống Brussels", khai thác cảm giác bị bỏ rơi của người dân nông thôn và tầng lớp thấp.
Ở Nam Mỹ, Hugo Chávez cựu Tổng thống Venezuela thể hiện rõ một dạng chủ nghĩa dân túy cánh tả. Ông dùng ngôn ngữ chống tư bản và đế quốc, tập trung quyền lực cá nhân, và đẩy mạnh các chương trình phân phối tài sản nhằm thu hút sự ủng hộ của người nghèo. Tuy nhiên, chính sách tài khóa thiếu bền vững, quản trị yếu kém và sự lệ thuộc vào dầu mỏ đã khiến nền kinh tế Venezuela rơi vào khủng hoảng trầm trọng sau khi ông qua đời, để lại di sản tranh cãi.
Tại Pháp, Marine Le Pen lãnh đạo Đảng Tập hợp Quốc gia là một nhân vật dân túy cánh hữu nổi bật. Bà vận động chống nhập cư, phản đối hội nhập EU, khai thác lo ngại văn hóa của người Pháp trước làn sóng Hồi giáo và nhập cư, đồng thời thể hiện sự gần gũi với người lao động bị thiệt thòi do toàn cầu hóa. Chiến lược tranh cử của bà dựa trên ngôn ngữ đơn giản, cảm tính, tạo ra sức hút lớn trong các kỳ bầu cử và buộc các đảng chính thống phải điều chỉnh quan điểm để cạnh tranh.
Những ví dụ trên cho thấy chủ nghĩa dân túy có thể mang nhiều sắc thái, nhưng đều dựa trên một điểm chung: khai thác cảm xúc bất mãn, phản kháng và cảm giác bị loại trừ của một bộ phận người dân, từ đó tạo dựng quyền lực chính trị. Mặc dù đôi khi có thể tạo ra thay đổi tích cực trong ngắn hạn, nhưng nếu không kiểm soát và cân bằng bằng các thiết chế dân chủ, chủ nghĩa dân túy dễ dẫn đến phân cực, tập quyền hóa và bất ổn dài hạn.
5. Đề xuất mô hình lý thuyết tích hợp
Chủ nghĩa dân túy không chỉ là một phản ứng đối với các biến động chính trị và xã hội mà còn là kết quả của những sự chuyển đổi sâu sắc trong văn hóa, chính trị và công nghệ. Mặc dù các mô hình lý thuyết đã trình bày đóng vai trò quan trọng trong việc giải thích những nguyên nhân cơ bản của chủ nghĩa dân túy, chúng vẫn còn thiếu một sự kết nối toàn diện giữa các yếu tố này.
Do đó, bài viết đề xuất một Mô hình tổng hợp đa tầng (Multi-level Integrative Model of Populism - MIMP), kết nối bốn yếu tố chính sau đây:
- Cấp độ văn hóa - giá trị (cultural-moral level): Phản ứng với sự thay đổi chuẩn mực xã hội và toàn cầu hóa, tạo ra các căng thẳng về giá trị.
- Cấp độ đại diện chính trị - thể chế (institutional-political level): Thất bại của các thể chế chính trị trong việc đại diện cho các nhóm xã hội đa dạng, làm gia tăng cảm giác thiếu đại diện.
- Cấp độ truyền thông - công nghệ (media-technological level): Môi trường truyền thông số tạo ra điều kiện thuận lợi cho việc lan tỏa thông điệp dân túy.
- Cấp độ tâm lý - bản sắc (psychological-identity level): Cảm nhận về nguy cơ và sự mất mát bản sắc là yếu tố thúc đẩy sự tiếp nhận các thông điệp dân túy.
Mô hình này cho phép giải thích toàn diện hơn về sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy và có thể được áp dụng trong nghiên cứu thực nghiệm xuyên quốc gia về chủ nghĩa dân túy trong các bối cảnh khác nhau.
6. Kết luận và Hướng nghiên cứu tiếp theo
Chủ nghĩa dân túy đang nổi lên như một hiện tượng chính trị toàn cầu, không còn giới hạn trong các nền dân chủ non trẻ mà đã thâm nhập sâu vào các thể chế dân chủ tự do lâu đời. Qua việc tổng hợp bốn hướng tiếp cận lý thuyết chính: phản ứng văn hóa, xung đột đại diện, truyền thông kỹ thuật số và cảm nhận rủi ro bản sắc. Không có một nguyên nhân đơn lẻ nào đủ để lý giải sự trỗi dậy mạnh mẽ và đa dạng của chủ nghĩa dân túy. Thay vào đó, sự giao thoa giữa các yếu tố văn hóa, thể chế, công nghệ và tâm lý mới là nền tảng thúc đẩy hiện tượng này.
Trên cơ sở đó, đề xuất Mô hình tổng hợp đa tầng về chủ nghĩa dân túy (MIMP) như một khung lý thuyết tích hợp, giúp phân tích hiện tượng dân túy một cách hệ thống và liên ngành. Mô hình này không chỉ lý giải được sự phổ biến của dân túy trong các nền dân chủ phát triển mà còn có tiềm năng ứng dụng vào các bối cảnh quốc gia khác nhau với đặc điểm chính trị và văn hóa riêng biệt.
Hướng nghiên cứu tiếp theo có thể triển khai theo ba hướng chính:
- Kiểm định thực nghiệm mô hình MIMP bằng các khảo sát định lượng trên nhiều quốc gia, nhằm đo lường ảnh hưởng tương đối của từng tầng nhân tố đối với xu hướng ủng hộ chủ nghĩa dân túy.
- Phân tích so sánh xuyên quốc gia, đối chiếu mô hình MIMP trong các bối cảnh khác nhau (ví dụ: Mỹ, Anh, Hungary, Brazil, hoặc các quốc gia Đông Nam Á như Philippines và Indonesia) để kiểm tra tính phổ quát và khả năng điều chỉnh theo bối cảnh.
- Tích hợp dữ liệu lớn và phân tích mạng truyền thông, nhằm làm rõ vai trò của truyền thông kỹ thuật số trong việc tạo dựng "vũ trụ diễn ngôn dân túy" (populist discourse universe) thông qua các nền tảng như Facebook, TikTok hay X (Twitter).
Những hướng nghiên cứu này không chỉ giúp kiểm nghiệm độ chính xác và ứng dụng thực tiễn của mô hình MIMP mà còn đóng góp vào việc xây dựng chính sách nhằm củng cố nền dân chủ và tăng cường năng lực đại diện của các thể chế chính trị hiện đại.
Tài liệu tham khảo
Mouffe, C. (2018). For a Left Populism. Verso.
Mudde, C., & Rovira Kaltwasser, C. (2017). Populism: A Very Short Introduction. Oxford University Press.
Norris, P., & Inglehart, R. (2019). Cultural Backlash: Trump, Brexit, and Authoritarian Populism. Cambridge University Press.
Mazzoleni, G., & Bracciale, R. (2018). Social media and populism: Features, causes, and effects. In Palgrave Handbook of Populism. Palgrave Macmillan.
